Pierwsza część wielkiej Trylogii Henryka Sienkiewicza. Akcja powieści toczy się w XVII wieku, podczas powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Sienkiewicz pokazuje walki Rzeczpospolitej z Kozakami zaporoskimi i Tatarami. To pierwsza od czasów romantycznych powieść opiewająca siłę i męstwo Rzeczpospolitej, która szybko zyskała sukces i popularność. Na tle konfliktu politycznego rozgrywa się tragiczna historia miłosna Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczównej rozdzielonych przez wojnę. O względy Heleny zabiega także Bohun, który nie cofnie się przed niczym, by zdobyć ukochaną. Humoru dodaje postać Jana Onufrego Zagłoby oraz naiwnego Litwina Longinusa Podbipięty. Na tle fikcyjnych postaci pojawiają się także dwaj historyczni bohaterowie: Bohdan Chmielnicki i Jeremi Wiśniowiecki. „Ogniem i mieczem" wraz z "Potopem" i „Panem Wołodyjowskim" tworzą cykl najbardziej znanej polskiej trylogii, pisanek ku pokrzepieniu serc.